قلم‌زنی طبس و ظرافت بی‌نظیر آن

«قلم‌زنی» هنری ایرانی است که به اجرا و پیاده‌سازی طرح و نقش بر روی فلز با استفاده از انواع قلم فلزی گفته می‌شود. مس ماده اصلی قلم‌زنی است و حاصل آن ظروفی همچون دیس، کاسه، جام و گلدان است. غالبا زمینه قلم‌زنی از جنس مس، برنج و نقره است و نقش‌های با استفاده از انواع قلم‌های فولادی به وجود می‌آید. در ایران قلمزنی اصفهان، شیراز و تبریز شهرتی جهانی پیدا کرده و هر کدام دارای ویژگی‌های خاصی هستند. ولی این هنر در دیگر شهرها نیز از گذشته‌ها رواج داشته است؛ از جمله طبس که یکی از مراکز اصلی قلم‌زنی در شرق ایران محسوب می‌شود.

جغرافیا و مردم طبس
طبس شهری در استان خراسان جنوبی ایران و بر کرانه کویر لوت است. نام طبس را صورت ساده‌شده و دگرگون‌شده واژه «تب‌بس» می‌دانند که از ترکیب دو جزء «تب» به معنای حرارت و گرما و «بس» به عنوان صفتی است که بر بسیاری و ازدیاد دلالت دارد. بدین ترتیب طبس به جایی اطلاق شده که هوایش بسیار داغ و سوزان است. این شهر در میان‌راه کرمان، خراسان، فارس و اصفهان است و از این نظر شرایط جغرافیایی ویژه‌ای دارد. همین ویژگی سبب شده این شهر از گذشته‌ها به راه‌آهن و فرودگاه مجهز باشد و امکانات مناسبی برای پذیرایی از گردشگران در آن به وجود آید. البته وجود بزرگ‌ترین معادن زغال‌سنگ ایران در این شهر نیز در ارتقای زیرساخت‌های ارتباطی آن بی‌تاثیر نبوده است.
از نظر وسعت، طبس بزرگ‌ترین شهرستان ایران است و فاصله آبادی‌ها و روستاهای شمالی و جنوبی آن به 400 کیلومتر بالغ می‌شود. قدمت تمدن انسانی در شهرستان طبس بسیار دیرینه است و بر اساس مستندات تاریخی به چند هزار سال می‌رسد. امروزه در طبس آثار تاریخی و دیدنی متعددی وجود دارد که «بارگاه حسین بن موسی‌الکاظم»، «باغ گلشن»، «آب گرم معدنی مرتضی‌علی»، «ارگ طبس»، «رباط چاه‌گنبد»، آب‌انبارها و آسیاب‌های آبی و روستاهای گردشگری «نای‌بند» و «پیر حاجات» از مهم‌ترین آن‌ها هستند. مردم طبس از گذشته‌های دور در برخی صنایع دستی زبانزد بوده‌اند که مس‌گری، قلم‌زنی روی مس، حصیربافی، گلیم‌بافی و سفالگری از آن جمله‌اند.

پیشینه و ویژگی‌های قلمزنی طبس
سابقه قلم‌زنی در طبس به بیش از دو قرن بالغ می‌شود. قلم‌زنی در طبس به عنوان ابتکاری از سوی مس‌گران طبسی رواج پیدا کرد. آنان قلم‌زنی را به عنوان ابزاری به کار گرفتند تا به کالاهای خود تنوع و زیبایی ببخشند و از این طریق، مشتریان بیشتری را به آن جذب کنند. به تدریج قلم‌زنی به یک پیشه مجزا تبدیل شد و هنرمندانی مختص خود پیدا کرد. بدین ترتیب زمینه برای رشد این هنر پدید آمد و قلم‌زنی طبس، هویت خاص و مستقلی به دست آورد. شبکه‌بندی هندسی ویژه در هر اثر که درون آن با نقوش هندسی و گیاهی ظریف و گوناگون پر می‌شود، اصلی‌ترین ویژگی قلم‌زنی طبس به شمار می‌رود.
در قلم‌زنی طبس روی مس صورت می‌گیرد ولی نمونه‌هایی از قلم‌زنی روی نقره نیز در این شهر وجود دارد. در این سبک دو نوع تکنیک «سفیدقلم» و «قرمزقلم» رایج است که ممکن است یکی از این دو یا ترکیبی از آن‌ها در آثار مختلف به کار رود. در روش «قرمزقلم» پس از قلع‌اندود کردن سطح مس، با استفاده از یک قلم فلزی نازک و ضربات ملایم و پی‌درپی چکش، سطح فلز را طوری خراش می‌دهند که اندکی از قرمزی مس نمایان شود. در قلم‌زنی نقاط مختلف ایران قلم را عمود (یا تقریبا عمود) بر سطح فلز نگه می‌دارند و با چکش به آن ضربه وارد می‌کنند، ولی در شیوه قرمزقلم برای آن که ضربات چکش اثری ملایم‌تر بر فلز بر جای بگذارد، میان قلم و سطح فلز زاویه در حدود 30 درجه ایجاد می‌کنند. در شیوه «سفیدقلم» هم زاویه چکش و سطح فلز به حدود 70 درجه می‌رسد. علاوه بر شیوه قلم‌گیری، رعایت سبک وارد آوردن ضربه و ضرباهنگ آن در قلم‌زنی طبس بسیار مهم است. تردستی و مهارت استادان قلم‌زنی طبس و ظرافت محصولات دست‌ساخته آنان، دقیقا با رعایت این نکات خودنمایی می‌کند.
در شیوه قرمزقلم نقوش بسیار ظریف هستند و برجستگی آن‌ها به کمتر از یک میلی‌متر می‌رسد. از این نظر محصولات حاصل از «قرمزقلم» حتی از نمونه‌های قلم‌زنی اصفهان ظریف‌تر هستند. این تکنیک بر خلاف آن چه در قلم‌زنی اصفهان رایج است، نه فقط برای برخی بخش‌های اثر، بلکه برای کل آن به کار می‌رود. ضمن این که درون نقوش قلم‌زنی طبس با مانند آثار سبک اصفهان، با تکنیک «سیاه‌کاری» رنگ نمی‌شود و به همین خاطر از جلوه و درخششی بیشتر برخوردار است. در محصولات قلم‌زنی طبس نقوش خاصی نیز وجود دارد که در محصولات دیگر بخش‌های ایران دیده نمی‌شود. مهم‌ترین این نقوش نخل و پلیکان است که یکی از نمادهای طبس نیز به شمار می‌رود و در «باغ گلشن» این شهر نیز دیده می‌شود.

ثبت ملی قلم‌زنی طبس
مهارت قلم‌زنی طبس در سال 2021 میلادی (1398 خورشیدی) با شماره 2060 در فهرست میراث ناملموس ملی ایران ثبت شده است.